Fosfor nədir?
Fosfor kimyəvi elementlər arasında əhəmiyyətli yerlərdən birini tutan, insan, heyvan və bitkilərin yaşaması üçün vacib olan bir mineraldır. Onun simvolu “P” ilə təmsil olunur və atom nömrəsi 15-dir. Fosfor təbii şəkildə müxtəlif formalarda mövcuddur və ən çox fosfat minerallarında tapılır. İnsan bədənində fosfor sümüklərin və dişlərin quruluşunda əsas rol oynayır, həmçinin hüceyrə membranlarının və genetik materialların quruluşuna təsir edir. Fosfor enerji istehsalında, hüceyrə fəaliyyətində və zülal sintezində də mühüm rola malikdir. Bu mineral olmadan bədənimizin düzgün işləməsi mümkün deyil.
Fosforun əsas funksiyaları
Fosfor insan bədənində müxtəlif funksiyaları ilə seçilir. Ən başlıca funksiyalarından biri enerji istehsalıdır. ATP (Adenozin Trifosfat) molekulu fosfor sayəsində enerji ehtiyatı kimi istifadə olunur. Bu molekul bədənimizdə enerjinin saxlanması və sərf edilməsi üçün əsasdır. Fosfor, həmçinin hüceyrə divarlarının sağlamlığı üçün vacibdir, çünki fosfolipidlərin əsas komponentidir. Zülal sintezində də iştirak edən fosfor amin turşularının qurulmasında rol oynayır. Digər bir funksiyası isə sinir sistemi və əzələlərin düzgün işləməsidir. Fosfor bədəndə kalsium ilə birgə işləyərək sümüklərin və dişlərin möhkəmliyini təmin edir.
Fosforun insan sağlamlığına təsirləri
Fosforun insan sağlamlığı üçün əhəmiyyəti böyükdür. Fosfor çatışmazlığı vəziyyətində insan bədənində enerji çatışmazlığı, sümüklərin zəifləməsi və əzələ zəifliyi kimi problemlər meydana gələ bilər. Bu mineralın çatışmazlığı böyrək problemlərinə, sinir sistemi pozğunluqlarına və immun sistemin zəifləməsinə səbəb ola bilər. Eyni zamanda, fosforun həddindən artıq miqdarı da sağlamlığa mənfi təsir göstərə bilər. Fosforun yüksək səviyyələri, xüsusilə böyrək xəstələrində qan damarlarının sərtləşməsinə və ürək-damar xəstəliklərinə yol açar. Buna görə fosfor səviyyəsi normal hüdudlar daxilində saxlanmalıdır.
Fosforun mənbələri
Fosfor təbii olaraq bir çox qida məhsulunda mövcuddur. Ət, balıq, süd məhsulları, yumurta və paxlalılar fosforla zəngin qidalar arasında yer alır. Həmçinin, dənli bitkilər, qoz-fındıq və toxumlar da fosfor mənbəyidir. Fosforun bitki mənşəli qidalarından bədəndə udulması heyvan mənşəli qidalara nisbətən daha az olur. Bu səbəbdən, qidalanmada fosforun balansını təmin etmək üçün həm heyvan, həm də bitki mənşəli mənbələri balanslaşdırılmış şəkildə istehlak etmək vacibdir.
Fosforun gündəlik tələbatı
Fosforun gündəlik tələbatı yaşa, cinsiyyətə və fərdi fizioloji xüsusiyyətlərə görə dəyişir. Uşaqların və yeniyetmələrin böyümə prosesində fosfor ehtiyacı daha yüksəkdir. Yetkin bir insanın gündəlik fosfor ehtiyacı təxminən 700 milliqramdır. Hamilə və süd verən qadınlarda isə bu miqdar artır. Lakin, fosfor tərkibli əlavələrdən istifadə edərkən ehtiyatlı olmaq lazımdır, çünki artıq fosfor böyrək problemlərinə səbəb ola bilər.
Fosfor və kalsium arasındakı əlaqə
Fosfor və kalsium bədənimizdə bir-birinə bağlı şəkildə çalışan iki vacib mineraldır. Bu iki mineralın balansı, xüsusilə sümüklərin və dişlərin sağlamlığı üçün çox əhəmiyyətlidir. Kalsiumun fosfor ilə birlikdə balanslı bir şəkildə alınmaması, bədənin bu minerallardan düzgün istifadə etməsini çətinləşdirir. Fosforun həddindən artıq miqdarı kalsiumun udulmasını azalda bilər və sümüklərin zəifləməsinə səbəb ola bilər. Bu səbəbdən, fosfor və kalsium balansı qida planında diqqətə alınmalıdır.
Fosforun sənayedə istifadəsi
Fosfor təkcə bioloji əhəmiyyəti ilə deyil, eyni zamanda sənayedə geniş istifadəsi ilə də tanınır. O gübrə istehsalında, qida sənayesində, metallurgiya və plastik sənayesində mühüm rol oynayır. Fosfor əsasən fosfat gübrələrinin tərkibində bitki inkişafını dəstəkləmək üçün istifadə olunur. Həmçinin, müxtəlif fosfat birləşmələri qida emalında konservant kimi istifadə edilə bilər. Sənaye istifadəsində isə fosfor yanğınsöndürmə vasitələrində, pestisidlərdə və digər kimyəvi maddələrin istehsalında əhəmiyyətli yer tutur.
Fosforun çatışmazlığı və artıqlığının simptomları
Fosforun çatışmazlığı nadir hallarda rast gəlinir, lakin bəzi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər. Əzələ zəifliyi, iştahasızlıq, sümük ağrıları və sinir sistemi pozğunluqları fosfor çatışmazlığının bəzi əlamətləridir. Artıqlıq hallarında isə, xüsusilə böyrək xəstələrində qanda fosfor səviyyəsinin yüksək olması qan damarlarının sərtləşməsinə və ürək-damar xəstəliklərinə səbəb ola bilər. Bu səbəbdən fosfor səviyyələrinin normada saxlanması vacibdir.
Bu yazı fosfor haqqında ümumi məlumatı və onun insan sağlamlığı üçün əhəmiyyətini əhatə edir. Fosforun gündəlik həyatımızda və bədənimizdə nə qədər əhəmiyyətli bir element olduğunu anlamaq sağlam bir həyat üçün vacibdir.
