İndiyə qədər yaranmış ən qlobal xəstəliklər
Tarix boyunca müxtəlif xəstəliklər insan cəmiyyətlərinə böyük ölçüdə təsir etmiş və dəyişdirmişdir. Bu xəstəliklər bəzən minlərlə, hətta milyonlarla insanın ölümünə səbəb olmuş və iqtisadi, sosial və siyasi sahələrdə dərin izlər buraxmışdır. İndiyə qədər yaranmış ən qlobal xəstəliklər arasında bəzi epidemiyalar bütün dünya miqyasında geniş yayılmış, geniş ictimaiyyəti qorxuya salmış və sağlamlıq sistemlərinin gücünü sınamışdır. Bu yazıda tarixin ən təsirli xəstəliklərindən bəzilərinə nəzər salacağıq və onların necə yayıldığını, müalicə üsullarını və bu xəstəliklərin cəmiyyətlərə təsirlərini müzakirə edəcəyik.
1. Qara Vəba
Qara vəba XIV əsrin ortalarında Avropada geniş yayılmış və milyonlarla insanın ölümünə səbəb olmuş ən ölümcül pandemiyalardan biridir. 1347-1351-ci illər arasında Avropa əhalisinin təxminən üçdə birini məhv etmişdir. Xəstəlik Yersinia pestis bakteriyasının səbəb olduğu və adətən siçovul piresi ilə yayıldığı bilinən bir infeksiya idi. Ticarət yolları ilə sürətlə yayılan vəba Avropa şəhərlərinin sosial və iqtisadi strukturlarını dağıtdı, kəndlər boşaldı və ticari əlaqələr dayandı. Xəstəlik, həmçinin xristianlıqla bağlı xurafatların artmasına səbəb oldu və “Tanrının cəzası” kimi qəbul edildi. Müasir tibb və sanitariya şəraiti o dövrdə olmadığı üçün xəstəliyin qarşısını almaq çətin idi. Nəticədə bu xəstəlik Avropa tarixinə ən qaranlıq səhifələrdən biri kimi yazıldı.
2. İspan Qripi
1918-1919-cu illər arasında meydana gələn İspan qripi insan tarixində ən geniş yayılmış və ölümcül pandemiyalardan biridir. Təxminən 50 milyon insanın ölümünə səbəb olmuş və bütün qitələrdə milyonlarla insana təsir etmişdir. Xəstəlik, əsasən Birinci Dünya Müharibəsi zamanı dünyanın müxtəlif bölgələrindən gətirilən əsgərlərin hərəkəti ilə sürətlə yayıldı. Xüsusilə gənclər və sağlam insanlar arasında ölüm səviyyəsi çox yüksək idi, bu da əvvəlki epidemiyalardan fərqli olaraq yalnız zəifləmiş şəxslərə təsir etməməsi ilə diqqəti çəkirdi. Müalicə üsulları məhdud idi və vaksinasiya üsulları mövcud deyildi. Bu xəstəlik dünya miqyasında sosial dəyişikliklərə və tibb elminin inkişafına təkan verdi.
3. İnsan İmmun Çatışmazlığı Virusu (HİV/AIDS)
HİV/AIDS 1980-ci illərin əvvəllərində tanınmağa başlanmış və o vaxtdan bəri milyonlarla insanın həyatını itirməsinə səbəb olmuş bir pandemiyadır. Xəstəlik immun sistemini zəiflədən və bədəni infeksiyalara qarşı qorumasız buraxan bir virus tərəfindən törədilir. İlk olaraq Afrikada aşkarlanan bu virus qısa müddət ərzində bütün dünyaya yayıldı. Təxminən 36 milyon insanın ölümünə səbəb olmuşdur və bu günə qədər təxminən 38 milyon insan HİV ilə yaşayır. Tədqiqatlar və geniş vaksinasiya kampaniyaları ilə virusun yayılması nəzarət altına alınmışdır, lakin xəstəliklə mübarizə hələ də davam edir. HİV/AIDS, həm də cəmiyyətin sosial və mədəni strukturuna ciddi təsir etmişdir.
4. COVID-19
COVID-19 2019-cu ilin sonlarında Çinin Vuhan şəhərində ortaya çıxan və sürətlə bütün dünyaya yayılan koronavirus infeksiyasıdır. Bu xəstəlik ilk dəfə olaraq qlobal miqyasda bir neçə ay ərzində geniş şəkildə yayılaraq 2020-ci ilin əvvəlindən etibarən pandemiya elan edildi. COVID-19 dünya iqtisadiyyatına, səhiyyə sistemlərinə və insanların gündəlik həyatına ciddi təsir etdi. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına görə milyonlarla insanın ölümünə və yüz milyonlarla insanın xəstələnməsinə səbəb olmuşdur. Pandemiya, həmçinin qlobal təchizat zəncirlərini pozdu, qapanmalara və məhdudiyyətlərə səbəb oldu və tibbi infrastruktura böyük təzyiq göstərdi. Müxtəlif vaksinlərin inkişafı ilə pandemiyanın qarşısı alınmağa çalışılsa da, virusun yeni variantları ilə mübarizə davam edir.
5. Vərəm
Vərəm (tuberkuloz) əsrlərdir dünya əhalisinin sağlamlığını təhdid edən xroniki infeksiya xəstəliyidir. Mycobacterium tuberculosis bakteriyasının səbəb olduğu vərəm əsasən ağciyərlərə təsir edir və nəfəs yolları vasitəsilə insandan insana keçir. Müasir tibb və antibiotiklər vərəmlə mübarizədə böyük irəliləyişlər təmin etmiş olsa da, bu xəstəlik yenə də dünya miqyasında hər il təxminən 1.5 milyon insanın ölümünə səbəb olur. Xüsusilə, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yoxsul və səhiyyə sistemləri zəif olan bölgələrdə vərəm ciddi bir problem olaraq qalır. Vərəmə qarşı qlobal mübarizə səyləri davam edir və xəstəliyin tamamilə aradan qaldırılması məqsədilə yeni müalicə üsulları inkişaf etdirilir.
6. Malyariya
Malyariya Plasmodium parazitləri tərəfindən törədilən və dişi Anopheles ağcaqanadları vasitəsilə yayılan bir infeksiya xəstəliyidir. Milyonlarla insanı hər il təsirləndirən və hər il yüz minlərlə insanın ölümünə səbəb olan malyariya, xüsusilə Afrikada uşaqlar və zəif şəxslər üçün ölümcül bir təhlükədir. Müasir dövrdə malyariyaya qarşı dərmanlar və ağcaqanad torları kimi profilaktik tədbirlər geniş istifadə olunsa da, xəstəliklə mübarizə hələ də davam edir. İqlim dəyişikliyi və urbanizasiya kimi amillər malyariyanın yayılmasını daha da asanlaşdırır, bu səbəbdən də qlobal səviyyədə daha təsirli mübarizə strategiyaları tələb olunur.
Bu xəstəliklərin hər biri müxtəlif dövrlərdə qlobal səhiyyə və sosial-iqtisadi strukturları ciddi təsirləndirmişdir. Xəstəliklərin səbəblərini, yayılma yollarını və qarşısının alınması üsullarını anlamaq gələcəkdə potensial epidemiyalara qarşı daha hazırlıqlı olmaq üçün vacibdir.
