Ekoloji problemlər və onların həll yolları
Ekoloji problemlər bu gün dünyanın qarşılaşdığı ən ciddi və mürəkkəb məsələlərdən biridir. İqlim dəyişikliyi, təbii ehtiyatların tükənməsi, çirklənmə, bioloji müxtəlifliyin azalması kimi problemlər bütün dünyada geniş şəkildə müzakirə olunur. Azərbaycan da bu qlobal məsələlərdən kənarda deyil və ölkədəki ekoloji vəziyyət həm yerli, həm də beynəlxalq səviyyədə ciddi narahatlıq doğurur. Ekoloji tarazlığın pozulması, yalnız təbiətə deyil, eyni zamanda cəmiyyətin sosial və iqtisadi inkişafına da mənfi təsir edir. Bu yazıda Azərbaycanda və dünyada mövcud olan əsas ekoloji problemlər və onların həlli yolları müzakirə ediləcəkdir. Hər bir problemin özünəməxsus səbəbləri, təsirləri və bu problemləri həll etməyə yönəlmiş müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Bu problemlərdən ən başlıcaları hava çirklənməsi, su çirklənməsi, torpaq eroziyası, çölləşmə və bioloji müxtəlifliyin azalmasıdır. Hər bir sahə üzrə müvafiq həll yollarının tətbiqi və icrası ölkənin gələcəyi üçün çox vacibdir.
Hava çirklənməsi
Hava çirklənməsi Azərbaycanın ən ciddi ekoloji problemlərindən biridir. Xüsusilə paytaxt Bakı şəhərində sənaye fəaliyyəti və nəqliyyatın sıxlığı hava keyfiyyətini pisləşdirir. Avtomobil sayının artması, xüsusən köhnə və texniki cəhətdən səmərəsiz avtomobillərin yayılması ciddi çirklənmə qaynağıdır. Bununla yanaşı, müxtəlif fabriklərin, neft və qaz sahələrinin fəaliyyəti, yanacaq istehsalı və enerji istehsalı da havaya yayılan zəhərli qazların miqdarını artırır. Hava çirklənməsinin nəticələri çox ciddidir. Bu yalnız ekosistemi deyil, həm də insan sağlamlığını ciddi şəkildə təhdid edir. İnsanlar arasında tənəffüs yolları xəstəlikləri, ürək-damar xəstəlikləri və xərçəng kimi xəstəliklər artmaqda davam edir. Hava çirklənməsi, həmçinin iqlim dəyişikliyinə də təsir edir, çünki atmosferə atılan karbon dioksid və digər zəhərli maddələr qlobal istiləşməni sürətləndirir.
Həll yolları arasında ən effektiv yanaşmalar yenilənən enerji mənbələrinin tətbiqidir. Günəş və külək enerjisi kimi təmiz enerji mənbələrinə keçid, təbii resurslardan istifadənin azaldılması və havanın təmizlənməsinə kömək edəcəkdir. Elektrik avtomobillərin istifadəsinin təşviqi və ictimai nəqliyyatın inkişafı da nəqliyyatın çirklənməyə təsirini azaldar. Əlavə olaraq, çirkləndirici maddələrin emissiyasını məhdudlaşdıran daha sərt qanunlar və nəzarət mexanizmləri də tətbiq edilməlidir. Nəhayət, ətraf mühitin qorunması ilə bağlı cəmiyyətin maarifləndirilməsi və ekoloji şüurun artırılması vacibdir.
Su çirklənməsi
Azərbaycanda su çirklənməsi ölkənin əsas ekoloji problemlərindən biridir. Kür və Araz çayları əsas su ehtiyatları kimi müxtəlif növ çirkləndirici tullantılarla çirklənir. Sənaye müəssisələrinin, kənd təsərrüfatının və şəhərsalma fəaliyyətlərinin nəticəsi olaraq bu çaylara kimyəvi maddələr, tullantı suları və zəhərli maddələr qarışır. Bu çirklənmə yalnız su ehtiyatlarının tükənməsinə səbəb olmaqla qalmır, həm də içməli su mənbələrinin çirklənməsi insan sağlamlığı üçün ciddi təhlükə yaradır. Su çirklənməsi, həmçinin ətraf mühitə, canlı orqanizmlərə və torpaq sistemlərinə də mənfi təsir göstərir. Balıqçılıq və su ekosistemlərinin məhv olması, əhali arasında suyla əlaqəli xəstəliklərin yayılması və ərzaq təhlükəsizliyinin təhdid altında olması bu problemin daha da dərinləşməsinə səbəb olur.
Bu problemi həll etmək üçün tullantı sularının təmizlənməsi və müasir təmizləmə texnologiyalarının tətbiqi vacibdir. Sənaye müəssisələri və kənd təsərrüfatı sahələri üçün daha sərt ekoloji standartlar və nəzarət mexanizmləri qoyulmalıdır. Su mənbələrinin qorunması və onlardan düzgün istifadə ilə bağlı ictimai maarifləndirmə kampaniyalarının keçirilməsi əhəmiyyətlidir. Həmçinin, su ehtiyatlarının idarə olunmasında innovativ yanaşmaların tətbiqi və müasir suyun idarə edilməsi texnologiyalarına sərmayə qoyuluşu lazımdır.
Torpaq eroziyası və çölləşmə
Torpaq eroziyası və çölləşmə Azərbaycanın kənd təsərrüfatı və ətraf mühitinin qarşılaşdığı əsas problemlərdən biridir. Artıq intensiv kənd təsərrüfatı fəaliyyəti meşələrin məhv edilməsi və qeyri-düzgün əkin texnikaları torpağın tədricən yox olmasına səbəb olur. Həmçinin, suyun düzgün istifadə olunmaması, torpağın quruması və məhsuldarlığının azalması da torpaq eroziyasına gətirib çıxarır. Azərbaycanın bəzi bölgələrində, xüsusilə cənub və qərb bölgələrində çölləşmə prosesi sürətlənir və bu yerli əhalinin həyatını çətinləşdirir. Bu əkin sahələrinin daralmasına, su ehtiyatlarının azalmasına və yerli əhalinin məskunlaşdığı ərazilərin çətinləşməsinə səbəb olur. Eyni zamanda, bu bioloji müxtəlifliyin azalmasına və təbii sərvətlərin tükənməsinə gətirib çıxarır.
Bu məsələyə qarşı mübarizədə ən effektiv həll yollarından biri ağacəkmə kampaniyaları və meşələrin bərpasıdır. Meşələrin genişləndirilməsi, torpağın su və küləkdən qorunmasına kömək edəcəkdir. Torpaq və əkin sistemlərinin yaxşılaşdırılması üçün dövri əkin, suvarma texnologiyalarının təkmilləşdirilməsi və ekoloji kənd təsərrüfatının təşviqi də mühüm həll yollarıdır. Kənd təsərrüfatında orqanik metodların tətbiqi və ətraf mühitə zərər verməyən texnologiyaların yayılması da bu məsələnin həlli üçün vacib addımlardır. Əlavə olaraq, dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları arasında əməkdaşlığın gücləndirilməsi və əhali arasında torpağın qorunmasına dair maarifləndirmənin artırılması lazımdır.
Bioloji müxtəlifliyin azalması
Bioloji müxtəliflik planetimizin sağlam ekosisteminin təməl daşlarından biridir. Təbiət müxtəlif heyvan və bitki növləri ilə zəngindir, bu da həyatın davamlılığını təmin edir. Lakin, habitatların məhv edilməsi, ətraf mühitin çirklənməsi və iqlim dəyişikliyi nəticəsində bioloji müxtəliflik ciddi şəkildə azalır. Azərbaycanda da bu problem diqqət çəkir. Həm təbii, həm də antropogen təsirlər nəticəsində bir çox növün sayının azalması və ya məhv olması təhlükəsi yaranır. Bu ekosistemlərin balansını pozur və ərzaq təhlükəsizliyi, tibb və iqtisadiyyat kimi sahələrə də təsir göstərir. Yabanı heyvanların və bitki növlərinin azalması ekosistemlərdəki təbii dövrün pozulmasına və təbii ehtiyatların itirilməsinə səbəb olur.
Bioloji müxtəlifliyin qorunması üçün qoruq və milli parkların sayının artırılması, təbiətin mühafizəsi ilə bağlı sərt qanunvericilik və tədqiqatların dəstəklənməsi vacibdir. Ekoturizmin inkişafı və ekosistemlərin düzgün idarə olunması bioloji müxtəlifliyin qorunmasına töhfə verə bilər. Həmçinin, əhali arasında bioloji müxtəlifliyin qorunması ilə bağlı maarifləndirmə və təbiətə olan ehtiramın artırılması böyük əhəmiyyət daşıyır.
