Dünyanın ən qədim dilləri

Dünyanın ən qədim dilləri haqqında məlumatlar tarix boyunca bir çox alim və araşdırmaçı üçün maraq doğurmuşdur. Bu dillər yalnız sözlərin və cümlələrin quruluşunu izah etmir, eyni zamanda qədim sivilizasiyaların mədəniyyətlərini, inanclarını, sosial quruluşlarını və gündəlik həyatlarını da bizə ötürür. Dil insan həyatının ayrılmaz bir hissəsi olaraq tarix boyunca hər bir xalqın kimliyini formalaşdıran ən mühüm elementlərdən biri olub. Qədim dillər isə, bu kimliklərin və mədəniyyətlərin izlərini daşıyan yazılı və şifahi irs olaraq bizə keçmişin təhlilini təmin edir.

Bu dillərin bəziləri millətin və xalqın ən mühüm dini, siyasi və mədəni təfərrüatlarını əks etdirən zəngin yazılı mədəniyyətlərə sahib olmuşdur. Onlar yalnız bir vaxtların söhbətlərini deyil, eyni zamanda insanların dünyagörüşlərini, təfəkkürlərini, bəşəriyyətin inkişaf mərhələlərini də göstərir. Şumer dili, Misir heroqlifləri, Tamil dili, Çin yazısı və İbrani dili kimi qədim yazı sistemləri bu xalqın mədəni irsini qorumaq və gələcək nəsillərə çatdırmaq məqsədini güdərək yaranmışdır.

Qədim dillər hər bir xalqın tarixi və sosial strukturu haqqında qiymətli məlumatlar verir. Məsələn, Şumer dili və Misir heroqlifləri yalnız yazılı dilin ilkin formaları olmaqla qalmır, həm də həmin dövrlərin idarəetmə sistemləri iqtisadiyyatı və dini anlayışlarını da əks etdirir. Tamil dili Hindistanın və Cənub Asiyanın zəngin mədəniyyətinin təzahürüdür və onun ədəbiyyatı və fəlsəfəsi bu gün də geniş şəkildə təhlil edilir. Çin yazısı minilliklər boyu inkişaf edərək dünyanın ən mürəkkəb və təsirli yazı sistemlərindən birinə çevrilmişdir. Eyni zamanda, İbrani dili həm dini, həm də tarixi əhəmiyyət daşıyan bir dil olaraq dünyadakı üç böyük monoteist dinin əsaslarını formalaşdırmışdır.

Bu dillər həm də, yazının və dilin inkişafını izah etmək baxımından əvəzolunmaz mənbələrdir. Onların tədqiqi yalnız qədim mədəniyyətlər barədə anlayışlarımızı genişləndirməklə qalmır, həm də müasir dünyada dilin və mədəniyyətin necə formalaşdığını, inkişaf etdiyini və müxtəlif xalqların bir-biri ilə necə qarşılıqlı əlaqə qurduğunu başa düşməyimizə kömək edir. Bu səbəbdən dünyanın ən qədim dilləri haqqında biliklər insanlıq tarixini daha aydın şəkildə anlamaq üçün mühüm bir açar rolunu oynayır.

Bu mövzuda edilən tədqiqatlar, həmçinin dilçilik, tarix, arxeologiya və antropologiya kimi sahələrdəki araşdırmaların dərinləşməsinə və müxtəlif mədəniyyətlərin bir-birinə təsirini anlamağa da yardımçı olur. Beləliklə, qədim dillər yalnız arxeologik tapıntılarla deyil, həm də bu günümüzdə həyatını davam etdirən mədəniyyətlərlə sıx bağlıdır.

1. Şumer dili

Şumer dili tarixə keçmiş ən qədim yazılı dillərdən biri olaraq qədim Mesopotamiya ərazisində, indiki İraqın cənub hissəsində yerləşən Şumer şəhətlərində danışılmışdır. Təqribən 3500 il əvvəl şumerlər yazılı dil istifadəsinin başlanğıcı ilə tarixə damğa vurmuşdur. Şumer dili, xüsusilə cuneiform (çubuqvari) yazı sistemi ilə məşhurdur. Bu yazı sistemi gil lövhələrə cızılmış və əksər hallarda idarəetmə, ticarət və dini məqsədlər üçün istifadə edilmişdir. Şumerin mədəniyyəti və dili sonradan Mesopotamiya bölgəsində yaranan digər xalqların – Akkadlar, Babillilər və Assurluların mədəniyyətinə də təsir etmişdir. Şumer dili qrammatik olaraq aglütinativ bir dil olub, morfemlər cümlə quruluşunda əhəmiyyətli rol oynamışdır.

Şumerlərin ilk yazılı sənədləri əkinçilik, vergi yığımı və iqtisadi əlaqələrlə əlaqədar hesab-kitablardır. Bu yazılar, həmçinin dini mərasimlərin və tanrıların şərəfinə yazılmış dua və himnləri də əhatə edir. Şumer dilində yazılmış ən məşhur mədəniyyət nümunələrindən biri, “Epic of Gilgamesh” (Gilqameşin dastanı) adlı əsərdir ki, bu dünyanın ən qədim epik şeir nümunəsi hesab edilir. Şumer dili təkcə yazılı ədəbiyyatla deyil, həm də çoxsaylı elmi və fəlsəfi fikirlərlə zənginləşmişdir. Məsələn, şumerlər astronomiya, riyaziyyat, həndəsə və hətta həkimlik sahələrində də inkişaf etmişdilər.

Şumer dili zamanla təkcə yazılı dil olaraq deyil, həm də təsir etdiyi digər dil və mədəniyyətlər vasitəsilə yayılmağa başlamışdır. Akkad dilindəki bəzi köhnə sözlər və ifadələr Şumer dilinin birbaşa mirasıdır. Bununla yanaşı, Şumer dili bu günə qədər danışılmır, amma onun yazılı nümunələri və mirası arxeoloqlar və dilçilər tərəfindən diqqətlə tədqiq edilərək qədim Mesopotamiya mədəniyyətinin daha yaxşı anlaşılmasına kömək edir.

2. Misir heroqlifi

Misir heroqlifləri qədim Misirdə istifadə edilən və yazının ən gözəl və zəngin sistemlərindən biri olan bir yazı formasıdır. Heroqliflər hər bir simvolun bir fikir və ya ideya ifadə etdiyi bir yazı formasıdır. Misir dilinin ən erkən nümunələri təqribən 3200 il əvvəl meydana çıxmışdır. Bu yazı sistemində həm fonetik, həm də ideoqrafik simvolların birləşməsi istifadə edilmişdir. Misir heroqlifləri qədim mədəniyyətin dini, elmi və tarixi biliklərini qorumaq üçün yaradılmışdı. Bu yazı sistemi böyük bir zərifliklə işlənmişdir və daşlara, metal plitələrə, papiroslara, parşömenlərə və binaların divarlarına həkk edilmişdir.

Misir heroqlifləri, həmçinin dini və dünyəvi mövzularla bağlı müxtəlif mətnləri ehtiva edir. Məsələn, “Ölülər Kitabı” Misirin ən mühüm dini yazılarından biridir və burada misirli inancları Tanrıların rolunu və ölüm sonrası həyatı izah edən mətnlər vardır. Heroqliflər, həm də rəsmi sənədlərin yazılmasında, yaxud qələbə təntənələrində və fironların işlərini qeyd edən yazılarda istifadə olunurdu.

Bu yazı sisteminin istifadəsi yüzlərlə il ərzində davam etmiş və Misir mədəniyyəti ilə birlikdə inkişaf etmişdir. Misir dilində müxtəlif növ sənədlər tapılmışdır – müqəddəs mətnlərdən tutmuş gündəlik həyatın izlərini göstərən yazılara qədər. Heroqliflərin oxunması uzun müddət mümkün olmamışdır. Lakin 1822-ci ildə Jean-François Champollion’un Rosetta daşını tərcümə etməsi ilə Misir heroqliflərinin oxunması mümkün olmuşdur. Bu qədim Misirin tarixini və mədəniyyətini başa düşmək üçün mühüm bir addım idi.

3. Tamil dili

Tamil dili Hindistanın cənubunda və Şri-Lankanın şimalında ən çox danışılan dillərdən biridir və dünyanın ən qədim yaşayan dillərindən biridir. Tamil dilinin yazılı formaları təqribən 2500 il əvvələ aiddir, bu da onu çox qədim bir dil olaraq tanıdır. Tamilin mədəniyyətində çox dərin köklərə sahib olması həm yazılı, həm də şifahi ənənələrinin qorunması ilə izah olunur. Bu dil Dravid dilləri ailəsinə aiddir və bu günkü Hindistanın cənub bölgələrində böyük bir əhali tərəfindən danışılır.

Tamil dilinin qədim yazılı nümunələri, xüsusilə 3-cü əsrə aid “Tolkāppiyam” adlı qrammatika əsərində tapılır. Bu əsər dilin strukturunu, qrammatikasını və poetikasını əhatə edir. Tamilin ədəbiyyatına çoxsaylı şairlər və yazıçılar böyük töhfələr verib, bununla da Tamil dilində geniş bir poetik irs yaranıb. Ən məşhur əsərlərdən biri “Silappatikaram” adlı epopeyadır ki, bu əsər həm tamil dilinin, həm də Tamil mədəniyyətinin böyük bir nümunəsidir.

Tamil dili, həmçinin çoxsaylı dini və fəlsəfi yazılarla zəngindir. Hinduizm, Buddizm və Jainizm kimi dinlərə aid bir çox müqəddəs mətnlər Tamil dilində yazılmışdır. Bu dil, həm də ədəbiyyat, musiqi və teatr sahələrində böyük bir ənənəyə sahibdir. Tamilin ən qədim şairləri təkcə öz dövrlərində deyil, müasir dövrdə də geniş oxunur və sevilir.

Tamil dilinin zamanla başqa dillərlə əlaqələri də olmuşdur. Bir çox kəlmə və ifadələr, xüsusən cənub Asiya regionunda yerləşən dillərə Tamil dilindən keçmişdir. Bu gün də Tamil dili dünyada 70 milyondan çox insan tərəfindən danışılır və çoxsaylı təhsil və mədəni layihələrin mərkəzində yer alır.

4. Çin yazısı

Çin yazısı dünya üzərində ən qədim yazı sistemlərindən biri olaraq bu gün də istifadə edilməkdədir. Çin yazısının ən erkən formaları təqribən 3200 il əvvələ, Şan dövrünə (Shang Dynasty) aiddir. Bu yazı sistemi ideoqrafik və fonetik elementlərin qarışığından ibarətdir və hər bir simvol müəyyən bir ideyanı və ya obyektini ifadə edir. Çin yazısı əsrlər boyu çoxsaylı dəyişikliklərə uğrasa da, əsasən qədim sistemin əsaslarına sadiq qalaraq inkişaf etmişdir.

Çin yazısı yalnız bir dilin deyil, çoxsaylı dialektlərin təmsil olunduğu geniş bir yazı sistemidir. Bu yazı, həm də Çin mədəniyyətinin ən vacib simvoludur, çünki hər bir yazılı simvol Çin mədəniyyətinin mənəvi və fəlsəfi dünyagörüşünü əks etdirir. Çin yazısının inkişafı, həm də elmi və fəlsəfi sahələrin inkişafına xidmət etmişdir. Çin fəlsəfəsinin və tarixi hadisələrin çoxu məhz bu yazı sistemi ilə qorunmuşdur.

Çin yazısı, həm də ölkənin rəsmi sənədlərində, ədəbiyyatında və incəsənətində geniş istifadə edilmişdir. Çin şeirini və ədəbiyyatını anlamaq üçün bu yazının öyrənilməsi vacibdir. Çin yazısının ən qədim nümunələrindən biri “Yin yazıları”dır və bu yazıların tapılması Çin tarixi haqqında çox mühüm məlumatlar verir.

5. İbrani dili

İbrani dili qədim Yaxın Şərqdə yaranmış və müasir dövrdə də istifadə olunan bir semitik dildir. İbrani, xüsusilə dini və tarixi əhəmiyyətə malikdir, çünki o İncilin orijinal dilidir. İbrani dilinin yazılı nümunələri təqribən 3000 il əvvələ aiddir və o dövrün yazılı mədəniyyətini əks etdirir. İbrani dili qədim İsrailin və yəhudi xalqının dilidir və onun mədəniyyətinə, dininə və hüquq sisteminə dərin təsir göstərmişdir.

İbrani dilinin yazılı formaları ilk dəfə olaraq qədim İsrailin və Yəhudi dövlətinin müxtəlif dini və qanuni mətnlərində tapılmışdır. Ən mühüm qədim İbrani mətnlərindən biri “Tora” adlı müqəddəs kitabdır, hansı ki, Yəhudi xalqının hüquq və əxlaq prinsiplərini əks etdirir. Tora, həmçinin İslam və Xristianlıq dinlərinin müqəddəs kitabları ilə sıx əlaqəlidir, çünki bu dinlər də Tora’dan bəzi hissələri qəbul etmişlər. İbrani dilinin dini əhəmiyyəti bu dilin dinamikasını və inkişafını xüsusi olaraq formalaşdırmışdır.

İbrani dilində yazılmış qədim mətnlər, həm də tarix, fəlsəfə və ədəbiyyat sahələrində zəngin bir irs buraxmışdır. Məsələn, “Zəburlar” (Psalms) və “Məzmurlar” İbrani dilində yazılmış şeirlərdir və bu əsərlər Yəhudi mədəniyyətinin əvəzolunmaz hissəsidir. İbrani dilindəki bədii ədəbiyyat, həm də özündə dini hissiyatı, sosial və siyasi məsələləri, həmçinin müxtəlif psixoloji vəziyyətləri və insan təcrübələrini əks etdirir. Həmçinin, qədim İbrani dilinin sintaksisi və qrammatikası çox mürəkkəb olub yazılı ədəbiyyatında çox fərqli dil xüsusiyyətləri yer almışdır.

İbrani dili zamanla inkişaf edərək müasir dövrə gəlib çatmışdır. Xüsusilə 19-cu və 20-ci əsrlərdə İbrani dili yenidən həyat tapmış və İsrail dövlətinin rəsmi dili olaraq qəbul edilmişdir. Bu gün İbrani dili yalnız dini məqsədlər üçün deyil, həm də gündəlik həyat, rəsmi sənədlər, təhsil və mədəniyyət sahələrində geniş istifadə olunur. Bu dilin inkişafı, həm də yəhudi xalqının mədəni özünüdərkini və milli kimliyini gücləndirməyə xidmət edib. Müasir İbrani dili ilə qədim İbrani dili arasında bəzi fərqlər olsa da, hər iki versiya arasında davamlı bir əlaqə mövcuddur.

Bütün bu faktlar göstərir ki, İbrani dili yalnız bir dil deyil, həm də bir mədəniyyətin, bir xalqın və bir dinin təməlini təşkil edən bir vasitədir. Onun tarixi, həmçinin insanlıq tarixinin ən mühüm dövrlərini və mədəni mübadilələrini başa düşmək üçün vacibdir.

Nəticə olaraq, dünyanın ən qədim dilləri insan mədəniyyətinin və tarixinin zənginliklərini və müxtəlifliyini əks etdirir. Şumer, Misir, Tamil, Çin və İbrani dilləri yalnız yazılı sözlərin ötürülməsi deyil, həm də insanların dünyagörüşü, sosial strukturları, dini inancları və elmi bilikləri barədə bizə mühüm məlumatlar verir. Bu dillər müxtəlif xalqların inkişafında və dünya mədəniyyətinin formalaşmasında əvəzsiz rol oynamışdır. Bu dillərdən bəziləri artıq gündəlik həyatda istifadə olunmasa da, onların mədəni və tarixi irsi hələ də bu gün yaşamağa davam edir. Bu qədim dillərin öyrənilməsi sadəcə keçmişə deyil, həm də bu günə və gələcəyə dair dərindən anlayışlar əldə etməyə kömək edir.

5/5 - (1 vote)
Back to top button